Door: Annemiek Lely
Gepubliceerd op: Zinweb
Juni 2015

Vincent van Gogh zou heden ten dage aan de hand van de DSM bestempeld worden als bipolair. Edvard Munch verbeelde zijn depressies in De Schreeuw, evenals Virginia Woolf dat deed in haar boek Mrs. Dalloway. Wat is de verbintenis tussen kunst en geestesziektes? Prof. Dr. Mitchell vloog speciaal voor het Stedelijk Museum en de Universiteit van Amsterdam over om een collegereeks Art and Madness te geven. Op 7 juni 2015 gaf de Amerikaan een lezing in het Stedelijk Museum in Amsterdam.

Mitchell begon zijn lezing met de film Crazy Talk: What is Mental Illness? van zijn zoon Gabriel Mitchell (philmworx.com). Gabriel leed aan schizofrenie en beëindigde in 2012 zijn leven door van een wolkenkrabber af te springen. Mitchell was zeer betrokken bij het ziekteverloop van zijn zoon. Het ergste moment betrof de diagnose. Volgens Mitchell is het voor een mens traumatisch om een label te krijgen.

In zijn lezing gaf Mitchell een overzicht van kunstwerken waarin geestesziektes worden verbeeld. Films als One Flew over the Cuckoo’s Nest and A Beautiful Mind passeerden de revue. Op de vraag uit het publiek hoe Mitchell denkt over de relatie tussen geestesziektes en creativiteit, gaf hij aan daar geen mening over te hebben. Omdat hij het lijden van zijn zoon gezien heeft, wil hij mentale ziektes niet verheerlijken. Een gedegen standpunt, als je het mij vraagt. Maar mag het niet van een academicus verwacht worden dat hij hier op een objectieve manier tegenover staat?

Het Zweedse Karolinska Instituut deed onderzoek naar de relatie tussen creativiteit en geestesziektes. Ze onderzochten één miljoen psychiatrische patiënten. Uit het onderzoek bleek dat inderdaad veel kunstenaars aan geestesziektes lijden. Met name schrijvers. Het lijkt er op dat het 18e eeuwse ideaal van het genie dus verbonden is met mentale ziektes. De vraag is dan of psychische stoornissen onderdrukt moeten worden door bijvoorbeeld medicatie of dat men ruimte moet geven aan de ontwikkeling van een creatieve geest?

Een zeer ingewikkelde en moeilijk te beantwoorden vraag. Zelf heb ik jarenlang geworsteld met depressiviteit. Een uitputtend en vaak moedeloos gevecht, waar ik eenieder graag voor zou willen behoeden. Tijdens mijn puberjaren heb ik gevochten tegen de optie medicatie. Ik wilde de strijd zelf winnen. Toen bleek dat mijn hersenen uit zichzelf amper tot geen serotonine (een stofje in de hersenen dat invloed heeft op de stemming) aanmaakten, was de keuze voor antidepressiva echter snel gemaakt. Sindsdien functioneer ik niet minder dan anderen van mijn leeftijd, op een dosis vermoeidheid na.

Als je mij vraagt of ik deze zwarte periode had willen missen, dan is het eerste antwoord een volmondig ja. Desondanks sta ik voor een dilemma. Ik was destijds erg jong en heb mijn leven inmiddels prima op de rit. Misschien wel door mijn ziekte. Ik ken mezelf door en door, weet dat niet alles komt aanwaaien en het belangrijkste is: ik kan genieten van hele kleine dingen. Juist omdat ik mij pijnlijk bewust ben van de vergankelijkheid van geluk. Ik kan me dus goed voorstellen dat een kunstenaar inspiratie put uit geestelijke instabiliteit. Dat ze tot inzichten komen die ze met een ‘gezonde geest’ wellicht niet zouden ervaren.

Wat mij betreft is het aan de patiënt zelf om te beslissen hoe om te gaan met zijn/haar ziekte. In een maatschappij vol drang naar succes en perfectie, is dit misschien een vreemde conclusie. Elk mens zou moeten streven naar een leven vol geluk. Over een smet als depressiviteit of andere psychische stoornissen wordt dan ook liever niet gesproken. Ook als dit mooie dingen teweeg kan brengen. Ik wil niet beweren dat kunst niet kan bestaan zonder krankzinnigheid en ik wil zeker het lijden aan een geestesziekte niet bagatelliseren. Wat ik wil is stelling nemen tegen Mitchell’s standpunt. Door geen antwoord te geven, vermijdt Mitchell het onderwerp. Dat is wel het laatste wat we in deze samenleving nodig hebben. Het is niet erg om over de constructieve kant van pijn te praten. Juist openheid helpt het bewerkstelligen van begrip. Een kunstenaar geeft die door middel van expressie. Een lezing over de relatie kunst en geestesziekten kan, wat mij betreft, niet bestaan zonder het doorbreken van taboes.