Voorstelling: Eichmann – een opera over de vrije wil
Gezelschap: Diamantfabriek
Regie: Bo Tarenskeen
Muziek: Maria Elejandra Castro Espejo
Dramaturgie: Florian Hellwig
Gezien: 3 december 2015 in Ostade Amsterdam

“Je volgt. Dat is wat een mens doet.” Dat is wat Adolf Eichmann deed, aldus Hannah Arendt. Hij deed wat hem gevraagd werd en verklaarde zichzelf daarmee onschuldig. Arendt volgde het strafproces in Israël en bestudeerde de oud-SS’er. Ze concludeerde dat Eichmanns daden eerder voortkwamen uit onnadenkendheid dan uit kwade intenties. Bo Tarenskeen en Maria Elejandra Castro Espejo maakten een opera over de vrije wil.

Personages lopen door de ruimte op zoek naar een begin. Maar een begin bestaat niet, zo stelt de verlichtingsfilosoof. De man getooid in achttiende-eeuwse kledij inclusief pruik, is één van de zeven archetypes waarmee het publiek kennis maakt. Naast de verlichtingsfilosoof zien we de recidivist, calvinist, hippie, moslima, golem en niet te vergeten Hannah Arendt. Allen worstelen met het idee van de vrije wil. Het schijnt dat de recidivist iets gedaan heeft, maar hij vraagt zich af wat. De hippie streeft naar volledige vrijheid en de moslima voelt zich niet vrij om te spreken. De personages bestoken het publiek met vragen en stellingen als: “wat is echt nadenken?” en “oordelen is het slechtste wat je kunt doen.” Ze zijn overtuigd van hun eigen aannames maar luisteren wel naar elkaar.

Regisseur Bo Tarenskeen was al langere tijd gefascineerd door de filosofie over de vrije wil. Met de hedendaagse wereldproblematiek in het achterhoofd, had hij geen beter moment kunnen kiezen om deze voorstelling te maken. Wat zijn jouw drijfveren om wel of niet te handelen? En neem jouw verantwoordelijkheid voor wat je zegt of doet? Eichmann is door de woorden van Arendt een icoon geworden. Het gewetensloze volgen van zijn meerdere, maakt hem menselijk. Ergens is juist dat beangstigend. Dan had het iedereen kunnen gebeuren. Abram de Swaan bracht een jaar geleden het boek Compartimenten van de vernietiging uit, waarin hij stelt dat de filosofie van Arendt voor velen spreekt, maar alleen niet van toepassing op Eichmann was. Volgens hem was Eichmann wel degelijk een product van kwade wil.

Tot zover de thematiek. Eichmann is een atypische opera. Muziektheater in de brede zin van het woord waarin toneelspel en muziek in balans zijn. Elke acteur speelt een instrument. Waar de personages in woorden verschillen, worden ze verbonden in het muzikaal samenspel. Ze begeleiden elkaar bij solo’s, uiten een gevoel van beklemming in de fragmenten machinemuziek en komen in koorzang tot een dramatisch nulpunt.

De scènes spelen zich af in een kantoorgebouw compleet met Tl-lichten, luxaflexen en dossierkasten. De ruimte symboliseert het systeem. Het regime waarbinnen Eichmann werkte en waaraan hij gehoorzaamde. Zolang je binnen een dergelijk systeem werkt, hoef je zelf niet na te denken. Doe je dat wel, dan functioneert het geheel niet meer zoals het oorspronkelijk bedoeld was. Aan jou om een keuze te maken. Dus eindigt de voorstelling met de woorden: “Dat je een keuze maakt. Je hebt geleefd.”

Eichmann – Een opera over de vrije wil gaat op 9 december 2015 in première in het Muziekgebouw aan ’t IJ en is daarna nog te zien in Haarlem, Den Haag en Amsterdam. http://www.diamantfabriek.nl/

Meer lezen?
Hannah Arendt – Eichmann in Jeruzalem (De banaliteit van het kwaad)
Harry Mulisch – De zaak 40/61
Abram de Swaan – Compartimenten van de vernietiging: over genocidale regimes en hun daders
Abel Herzberg – Eichmann in Jeruzalem